اصحاب فرمان‌نویسی در عهد قاجار

هدف: پژوهش حاضر، در پی مشخص کردن نقش افراد و مناصب حکومتی و دیوانی در نگارش و صدور فرمان‌های دورۀ قاجار است. روش/ رویکرد پژوهش: این پژوهش، با روش توصیفی و تحلیلی، بر اساس مطالعۀ کتاب‌های دست اول تاریخی، اسناد موجود، و بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای و تجربیات عملی مولف نگاشته شده است. یافته‌ها و نتایج پژوهش: امر نگارش، تایید و اجرای مفاد فرمان، امری پیچیده و مستلزم دانستن اصول نگارشی مدون بود و در دیوان‌های متعدد حکومتی، سیری طولانی داشت. متصدی اجرای این سیر، از آغاز تا پایان، مسئولان حکومتی و دیوانی بودند. مناصبی که در راس ادارۀ حکومت قرار داشتند، و به علت نبود قانون مدون، امر آن‌ها، قانون و لازم‌الاجرا بود. این مناصب، تمام صاحب مناصب قاجاری از صدر تا ذیل حکومت و دیوانسالاری قاجار را در بر داشت. به این ترتیب که در مرحلۀ نخست، دستور صدور فرمان، توسط شخص پادشاه صادر می‌شد. مرحلۀ دوم، که مرحلۀ نگارش فرمان بود، توسط منشی‌الممالک و زیردستان وی انجام می‌شد. زیردستان وی عبارت بودن از: منشی، محرر، مذَّهب و از این دست. سپس، فرمان، باید در ادارات مربوطه به تایید کارگزاران دیوانی و لشکری شامل صدراعظم، مستوفی‌الممالک، و لشکرنویس‌باشی می‌رسید. امر تایید مفاد سند با عمل «صحه‌گزاری» و «دستینه» اجرا می‌شد که شامل مهرگزاری و نگارش نوشته‌های مبهم و ناخوانا در قسمت پشت سند بود. لازم به ذکر است که پشت سند را ظهر، و عمل نگارش بر این بخش از سند را ظهرنویسی می‌نامیدند. ثبت و رونوشت‌برداری از سند، توسط دفترداران دیوان صورت می‌گرفت. به این شکل که پس از نگارش، در هر مرحله‌ای از سیر سند در دواوین حکومتی، متصدیانِ رونوشت‌برداری، در دفاتری که به دفاتر خلود معروف بودند، به رونوشت‌برداری و ثبت سند می‌پرداختند. علت رونوشت‌برداری این بود که صورتی از فرمان برای مراجعات بعدی در دست باشد.